ΕΔΕΣ

(Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος). Πολιτική και στρατιωτική αντιστασιακή οργάνωση, που έδρασε κατά την περίοδο της Κατοχής. Ιδρύθηκε στις 23 Σεπτεμβρίου 1941, αλλά ουσιαστικά η ίδρυσή της πρέπει να τοποθετηθεί στις 15 Οκτωβρίου του ίδιου έτους. Η ιδέα της ίδρυσης αυτής της οργάνωσης οφείλεται στον στρατηγό Νικόλαο Πλαστήρα, αλλά η υλοποίησή της έγινε στην Αθήνα μετά την επιστροφή από τη Γαλλία του Κομνηνού Πυρομάγλου. Σύμφωνα με τις διατάξεις του ιδρυτικού καταστατικού της, η οργάνωση αποσκοπούσε στην εγκαθίδρυση δημοκρατικού πολιτεύματος σοσιαλιστικής μορφής στην Ελλάδα, «οποιαδήποτε και αν θα είναι η έκβαση του πολέμου». Το ιδρυτικό διακήρυττε επίσης τον καθαρά αντιμοναρχικό χαρακτήρα της οργάνωσης και την επιδίωξή της να εργαστεί για τη θέσπιση εκσυγχρονισμένου συντάγματος στη χώρα. Αρχηγός της οριζόταν ο Νικόλαος Πλαστήρας και την πρώτη διοικητική επιτροπή της αποτελούσαν οι Β. Πετρόπουλος, Κομνηνός Πυρομάγλου, ως γενικός γραμματέας, Θ. Κουντουριώτης, Ναπολέων Ζέρβας και I. Δημάκης. Στελέχη της ήταν οι στρατηγοί Στυλιανός Γονατάς (πρωθυπουργός την περίοδο 1922-24) και Θεόδωρος Πάγκαλος (πρωθυπουργός την περίοδο 1925-26 και πρόεδρος της δικτατορίας που επέβαλε). Αν και ο Νικόλαος Πλαστήρας είχε δώσει διαταγές να μη χρησιμοποιηθεί ο Ναπολέων Ζέρβας, η απροθυμία ορισμένων στρατηγών να αναλάβουν την ηγεσία του στρατιωτικού σκέλους της οργάνωσης ανάγκασε τον Κομνηνό Πυρομάγλου να δεχτεί τη λύση Ζέρβα ως τη μόνη εφικτή. Όπως έγραψε αργότερα ο Στυλιανός Γονατάς στον τότε πρωθυπουργό της εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης Εμμανουήλ Τσουδερό, «ο απελευθερωτικός αγώνας, ελλείψει καλυτέρου, περιήλθε στα χέρια του Ναπολέοντα Ζέρβα» (1944). Στις 24 Ιουλίου 1942, ο Ναπολέων Ζέρβας εμφανίστηκε με τους άντρες του στη Δούνιστα του Βάλτου. Αρχικά, οι ένοπλοί του ονομάζονταν Εθνικές Ομάδες Ελλήνων Ανταρτών (EOEA) και η δραστηριότητά τους περιορίστηκε στην Ήπειρο, κυρίως στο τρίγωνο Τζουμέρκα – Σκουληκαριά – Λάκα Σούλι και μόνο κατά περιόδους στον Βάλτο. Οι μόνοι κοινοί αγώνες που πραγματοποίησαν οι ομάδες αυτές με τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ ήταν στον Γοργοπόταμο και στο Πόποβο. Αξιοσημείωτη δραστηριότητα επέδειξε η X Μεραρχία των EOEA με διοικητή τον συνταγματάρχη Β. Καμάρα. Τμήματά της μπήκαν στην Παραμυθιά στις 27 Ιουνίου 1944 και στις 29 του ίδιου μήνα στην Πάργα. Η σπουδαιότερη μάχη που έδωσε η X Μεραρχία και ολόκληρος ο ΕΔΕΣ-EOEA ήταν η μάχη της Μενίνας στις 17 και 18 Αυγούστου 1944 εναντίον των Γερμανών. Η μάχη τερματίστηκε με τη νίκη των ελληνικών δυνάμεων, όπως επίσης και εκείνη της 17ης Σεπτεμβρίου 1944, στην οποία αποτράπηκε η ανακατάληψη της Παραμυθιάς από τους Γερμανούς. Με την πάροδο του χρόνου, η αγγλική πολιτική κατόρθωσε να αποπροσανατολίσει την οργάνωση από τους αρχικούς σκοπούς της. Οι πολεμιστές της έπαιρναν τακτικά επιδόματα και οι αξιωματικοί λάμβαναν κανονική μισθοδοσία. Η κατάσταση αυτή έδωσε τη δυνατότητα στους Άγγλους να υπαγορεύουν τις εντολές τους στην ανώτατη διοίκηση του ΕΔΕΣ. Ο αρχηγός της βρετανικής στρατιωτικής αποστολής στην Ελλάδα Κρις Γουντχάουζ, κατά την περίοδο της Κατοχής, γράφει στο βιβλίο του Το μήλον της έριδος ότι ο Ζέρβας προχώρησε σε συμβιβασμούς «πολύ περισσότερο απ’ όσο θα περίμενε κανείς», αφού δέχτηκε να μην αντιταχθεί στην περίπτωση παλιννόστησης του βασιλιά, αν η βρετανική κυβέρνηση το επιθυμούσε. Αυτή η νέα γραμμή του ΕΔΕΣ, παρά τη συχνά ριζική αντίθεση του υπαρχηγού του Κομνηνού Πυρομάγλου, οδήγησε σε ρήξη με την οργάνωση του EAM. Γεγονός ωστόσο είναι ότι η πλειοψηφία των ανταρτών και των αξιωματικών του ΕΔΕΣ δεν ταυτίστηκε με τις απόψεις της ηγεσίας και πολέμησε με συνέπεια τους κατακτητές. Η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου, από συνδυασμένη δράση του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ, το 1942, σε ξυλογραφία της εποχής (φωτ. από την έκδ. «100+1 χρόνια Ελλάδα»). Ο στρατιωτικός ηγέτης του ΕΔΕΣ, Ναπολέων Ζέρβας (φωτ. από την έκδ. «100+1 χρόνια Ελλάδα»).